Pieter van der Plank

 

 

 

 

 Start
Transylvanië
Jezikoslovlje
Boek inhoudsopgave
Hoofdstuk II
Hoofdstuk III
Hoofdstuk IV
Hoofdstuk VII
Frisian language use

Natiestaat en Staatsburgerschap in de xxste eeuw; Staatsvorming en Staatsburgerschap

in de xxste eeuw

 

Inhoudsopgave                                                                                                                   

 

                                                                                                        

I.    Inleiding                                                                                    1                                                                                                                      

                II. De strijd om nationale grenzen op de zuidelijke Balkan                                         59                                                                                                                      

                III.  De strijd om nationale grenzen in Midden-Europa, 1918-1920                           121                                                                        

                IV.   Inrichting van natiestaten in  Midden-Europa en hun minderhedenpolitiek

                        in het Interbellum, 1919-1938                                                                          219

                                                                                         

                 V.  Aanpassing van staatsgrenzen en etnisch/nationale  realiteiten in het bereik

                       van de As-mogendheden, 1938-1944                                                                305

                                                                                                                                                    

                VI.  De Joodse emancipatie als offer aan de nationale bewustwor­ding                       401

                                                                                                                             

                VII. Aanpassing van de etnisch/nationale verhoudingen aan de staatsgrenzen

                        binnen het Warschaupact, 1945-1948                                                              476

                                                 

                Registers

               

                11   kaarten als bijlage.

 

 

I. INLEIDING                                                                                                                                                                  

1. Onderwerp: Midden-Europa                                                                                               1

    periodisering: 1912-1948; definities, categorisering en aantallen ‘gezuiverden’.  

 

2. Historie en actualiteit                                                                                                          4 

     etniciteit als kader voor sociale organisatie en politieke emancipatie; haar  

     historische rol in de Europese staatsvorming; actualiteit op wereldschaal;

     een overzicht van moderne etnopolitieke conflictsituaties.

 

3. ‘Etnische gemeenschapsvorming’

    de fundamentele these van Max Weber over de gemeenschapsvorming  als        

     grondslag voor etniciteit en nationaliteit                                                                              9

   

4.  Begripsbepaling: Etniciteit, nationaliteit en nationalisme                                                      14

     Begripsdefinities en -verklaringen in subjectieve en objectieve zin; natie opgevat

     als politiek bewustgeworden etniciteit, en als basis van de democratisering van de

     moderne staatsgemeenschap.

 

5. De West-Europese natie-staat                                                                                            16

    historische ontwikkeling van de staat in West-Europa, stedelijke bestuurs-

    en rechtsvormen, en ambtelijke rationalisering; xvie en xviie eeuwse religieuze zuivering

    van staatsonderdanen in de absolutistische staat; de vervanging van het

    elitaire door het egalitaire natiebegrip in het programma van de Franse Revolutie;

    het staatsburgerschap als nieuwe uitdrukking van soevereiniteit; de solidaire natie als

    basis voor politieke emancipering en democratisering; nationalisme

    als integrerende staatsideologie; de natiestaat als democratische gemeenschap.  

 

6. Midden-Europa: de ‘volkerenkerker’                                                                                30

    de etnisch-pluriforme samenleving in de Midden-Europese staten kiest niet

    voor emancipatie en democratisering in een bestaand staatsnationaal kader, maar

    neemt hiervoor de nationaliteit als basis met als gevolg: segregatie van het staatsburgerschap

    en stagnering van het democratisch proces; ‘nationale’ democratisering

    ontkracht en verbrokkelt het grondvlak van de multinationale staat.

 

7. Midden-Europa: een rondgang als historische impressie                                                    36    

    korte beschrijving van de culturele en etnische pluriformiteit van het

    vooroorlogse Midden-Europa.   

 

8. De nationalisme-discussie                                                                                                44

    staats- tegenover volksnationalisme, liberale, risorgimento en collectiviserende

    opvattingen, vervorming in het integrale nationalisme; de open en pluriforme

    West-Europese democratieën als producten van een eeuw staatsnationalisme.

 

9. Bibliografie                                                                                                                      55

 

 

II. DE STRIJD OM NATIONALE GRENZEN OP DE

      ZUIDELIJKE BALKAN                                                                                                59

 

1. Inleiding                                                                                                                          59

    De socio-economische en bestuurlijke structuur van het Ottomaanse Rijk;

     autonomie in millets voor Christenen en Joden; hegemonie van de

     Phanarioten.

 

2. De etnische zuiveringen in de xixe eeuw: vanaf het uitbreken van de Griekse

    opstand in 1821 tot het neerslaan van de Macedonische opstand in 1903                            68

    sociale en politieke emanicipatie van de Balkanvolkeren door opstanden; van

    regionale autonomie tot staatkundige soevereiniteit; splitsing van de Griekse

    in nationale millets; etnische zuiveringen consolideren nationale autonomie

    c.q. soevereiniteit; geïslamiseerde en verturkste groepen trekken zich massaal

    terug uit de Russische annexaties rond Zwarte Zee en de autonome provincies en

    staten op de Balkan met als ‘hoogtepunt’ de Turks-Boelgaars-Russische

    oorlog in 1878; voorlopige status quo in Vrede van Berlijn.

 

3. De Armeense volkerenmoord, 1894-1920                                                                          76

     Armeens nationalisme zoekt Russische steun; opstanden lokken overheidsgeweld

     uit; eerste massaslachtingen met Koerden als uitvoerders; Russische verovering

     van Noordoost-Anatolië in 1914 maakt uitroeping Armeense nationale

     onafhankelijkheid mogelijk; moslimbevolking wordt verdreven, maar komt

     terug na Turkse herovering in 1917; moordpartijen en massadeportaties als wraak.   

 

4. De Balkanoorlogen van 1912 en 1913                                                                                81

     gewelddadige verdeling van de overgebleven Ottomaanse provincies in Europa

     door gemeenschappelijke aanval van Servië, Griekenland en Boelgarije;

     gebiedsverdeling op Conferentie van Londen brengt Boelgarije tot hervatting

     oorlog, nu tegen ‘bondgenoten’; in Vrede van Boekarest trekt Boelgarije opnieuw

     aan kortste eind; grootschalige etnische zuiveringen van de toegewezen

     gebiedsdelen.

 

5. De Eerste Wereldoorlogen zijn nasleep                                                                             87

    Centralen bieden hun bondgenoten Boelgarije en Turkije gelegenheid

    de grenzen in hun voordeel te herzien; opnieuw zuiveringen;

    Geallieerde overwinning bevestigt grenzen van 1913 in

    Vredesverdrag van Neuilly (1920) dat Turkije en Boelgarije hun deel

    van Thracië ontneemt; Boelgaars-Griekse bevolkingsuitwisseling;

    Verdrag van Sèvres regelt aansluitend de Turkse gebiedsafstand van

    de provincie Smyrna/ Izmir; Turkije weigert ondertekening.

 

6. De Turks-Griekse oorlog, 1919-1923                                                                               92

    Griekenland neemt toezeggingen (Thracië en Smyrna/ Izmir) in bezit met

    militaire invasie in 1919; Jongturken organiseren verzet en verdrijven in 1922

    het Griekse leger, zowel als de Griekse minderheid; Vredesverdrag van Lausanne

    (1923) keurt massale Turks-Griekse bevolkingsuitwisseling goed.

 

7. Een tussentijdse balans in 1923                                                                                        98

    overzicht van landstreken en bevolkingsgroepen die bij zuiveringen

    en uitwisselingen betrokken waren, samengevat in:

 

    Tabel 1. Etnische verdrijvingen, evacuaties en uitwisselingen op de    

     zuidelijke Balkan in de periode 1912-1941                                                                     103

 

8. Zuiveringen in de Tweede Wereldoorlog                                                                        104

    Boelgarije herneemt zijn territoriale aspiraties in de Dobroedsja, Macedonië en

    Thracië met Duitse hulp; Albanië als Italiaanse vazalstaat annexeert Kosovo            

 

9. Zuiveringen na de Tweede Wereldoorlog                                                                       105

    Geallieerde overwinning herstelt het vooroorlogs staatsgeografische landschap;

    vergeefse etnopolitieke opstand in Grieks-Macedonië; consolidatie van het

    naoorlogs staatsgezag met voortgaande zuiveringen in Kosovo, Epirus,

    Macedonië, Thracië, de  Dobroedsja, Boelgarije, Istanboel, en op Cyprus.

 

10. De eindbalans: een Balkan van zuivere natiestaten                                                         112

 

11. Bibliografie                                                                                                                 115

 

 

III. DE STRIJD OM NIEUWE NATIONALE GRENZEN IN

       MIDDEN-EUROPA, 1918-1923                                                                               121

 

1. Oorlog en plannen tot staatkundige herinrichting                                                            121

     Rusland zuivert in 1914 en 1915 preventief zijn, door invasie van de Centrale

     Machten bedreigde, grensprovincies; de Centralen veroveren

     in 1915 Russisch (‘Congres’-) Polen en proberen daar vazalstaat in te

     richten; zij leggen het revolutionerende Rusland de Vrede van Brest-Litovsk

     op in 1918; communistische revolutie en streven naar nationale soevereiniteit in

     het Balticum, Polen en de Oekraïene leiden tot burgeroorlogen.

 

2. De oprichting van nieuwe staten in het Balticum en in Finland                                        128

    concurrerende nationale en sovjetregeringen in het gezagsvacuüm na het

    uitbreken van de revolutie en het verdwijnen van de Centrale legers;

    vlucht en verdrijving van elkaars politiek tegenstrevende bevolkingsgroepen;

    strijd om Karelië; pogroms op Joden; Pools-Litauwse strijd om Wilno/ Vilnius;

    Vrede van Riga 1921; internationale soevereiniteitserkenning

    in 1921/22; balans van bevolkingsverschuivingen.                                             

 

3. De vorming van een Duitstalige rompstaat Oostenrijk                                                    133

    mislukkende pogingen om de Habsburgse staat in tact te houden, afscheiding

    van Hongarije, nationale zelfstandigheidsverklaringen van Tsjechen en Kroaten;

    machtsovername door het Roemeense en Italiaanse leger, en van Tsjechische,

    Joegoslavische (Servische) en Poolse nationale milities;

    Oostenrijk gelast zich in deze ontwikkeling als romp-staat te handhaven.   

 

4. De geografische vorming van Tsjechoslovakije                                                             135

    Tsjechische verlangens in Verklaring van Pittsburgh (1918) worden beantwoord

     in Geallieerde toezeggingen; problematisch zelfbeschikkingsrecht door

     verzet van Duitstaligen; overwegingen tot ‘etnische’ grenscorrecties;

     uiteindelijke keuze voor handhaving van historische grenzen, en gewelddadige

     onderdrukking van het verzet van de minderheden; aanvullende annexaties van

     Duits en Oostenrijks gebied; strijd met Polen om het Teschener industriegebied;

     militaire bezetting/ bevrijding van Slovakije; conflicten over zuidgrens met

     Hongarije geregeld in Vredesverdrag van Trianon (1920); aansluiting van de

     Karpathen-Oekraïene.       

 

5. Het geografisch herstel van de Poolse staat                                                                  145

    Duitse, Oostenrijkse en Geallieerde plannen voor een nieuw Polen; politieke

    stromingen en visies onder de Polen zelf; Britten en Amerikanen wensen

    een etnisch homogeen Polen, de Polen zelf willen herstel van de Rzeszpospolita

    van voor de delingen; met Franse hulp begint het Poolse

    nationale leger aan een veroveringsoorlog in de Duitse en Russische

    grensprovincies; militaire tegenactie van het Sovjetleger leidt tot bestandslijn,

    die oostgrens zal worden in de Vrede van Riga (1921); Geallieerden en Duits

    verzet blokkeren in 1918 verovering van deel Duitse grensprovincies;

    Vrede van Versailles (1919) wijst westgrenzen aan en regelt volksstemming

    voor enkele betwiste gebieden (met name Opper-Silezië); kwestie Dantzig

    opgelost in het compromis van een vrijstaat (1920); strijd met Tsjechoslovakije

    om het Teschener industriegebied op Conferentie van Spa (1920) beslecht.

 

6. De volksraadplegingen in Westpruisen, Oostpruisen en Opper-Silezië                            167

    Poolse pogingen een ‘ongunstige’ uitslag te voorkomen door militair

    voldongen feiten te stellen, en uitstel te verkrijgen; volksstemming geeft geen

    doorslag in Opper-Silezië en leidt verdelingscompromis in de Conventie

    van Genève (1921); massale uittocht van Duitsgezinde bevolking in af te stane

    gebieden.

 

7. Memelland                                                                                                                   176

    afstand van het Oostpruisische Memelland wacht op een regeling; Litauwen

    forceert annexatie door militaire bezetting; autonomiestatuut in Memel-

    conventie (1924) die Litauwen zal proberen te ontmantelen; verzet en obstructie van 

    de bevolking.

 

8. De nieuwe grens tussen Oostenrijk en Hongarije: Burgenland                                         132    

    deze West-Hongaarse Duitstalige provincie wordt aan Oostenrijk toegewezen;

     Hongaars gewapend  verzet; Protocol van Venetië (1921) herziet

     voorgenomen grens ten voordele van Hongarije en organiseert volks-

     stemming in en om de hoofdstad Sopron/ Oedenburg. 

 

9. De vergroting van Roemenië                                                                                        178

    Geallieerde gebiedstoezeggingen in Geheime Verdrag van Londen (1915):

    Transsylvanië, Banaat, Dobroedsja en Boekovina, worden na wapenstilstand

    door het Roemeense nationale leger eind 1918 geëffectueerd; strijd met Servië

    (Joegoslavië) over Banaat leidt tot verdeling; Hongaars verzet leidt tot invasie

    in eigenlijk Hongarije en bezetting van Boedapest; de Boekovina,

    Transsylvanië en deel Oost-Hongarije toegewezen; Bessarabië - inmiddels

    Sovjetrepubliek - in 1919 na nationalistische staatsgreep bezet/bevrijd.      

 

10. De vorming van de grenzen van Joegoslavië                                                               180

      Joegoslavisch Comité voor de Vereniging van alle Zuidslaven probeert

      gezag te krijgen, maar wordt uitgeschakeld na Oostenrijks-Hongaarse

      bezetting van Servië in 1915; Kroaten en Slovenen zoeken voorlopig nog

      autonomie in het Habsburgse Rijk; Italië krijgt in Geheime Verdrag van

      Londen  (1915) delen van Dalmatië, Kroatië, Slovenië en Albanië toegezegd;

      pas eind 1918 komen de Zuidslavische volken op één staatkundige noemer;

      strijd met Italië om territorium leidt tot verdeling: Istrië wordt Italiaans,

      Dalmatië Joegoslavisch; Geallieerden beperken territoriale ambities op

      Hongaars en Albanees staatsgebied; Verdragen van St. Germain (1919) en

      Trianon (1920) leggen grenzen vast; de overgebleven kwesties worden door

      een volksstemming (Karinthië, 1920), en in een compromis

      (Fiume/ Rijeka, 1924) geregeld.

 

11. De geografische uitbreidingen van Italië                                                                      193

      toezeggingen in het Geheime Verdrag van Londen  (1915) komen in conflict

      met Joegoslavische wensen en met het zelfbeschikkingsrecht; diplomatieke

      chicanes dwingen Joegoslavië een verdeling te accepteren; Fiume/ Rijeka

      blijft een twistappel die in een compromis (1924) een onbevredigende

      oplossing vindt; strijd met Joegoslavië over Albanië  wordt afgebroken nadat

      Albaanse soevereiniteit door Geallieerden is bevestigd;

      Zuid-Tirool wordt zonder volksraadpleging geannexeerd. 

 

12. De balans van de etnische en nationale zuiveringen: 1919-1926                                   197

      het conflict tussen individuele en collectieve zelfbeschikking; de nieuwe

      staatsinrichtingen leiden tot vertrek en zuivering van de onder

      het ancien régime dominante Duits-, Oostenrijks- en Hongaars-

      gezinde  bevolkingsgroepen; in de tabellen 2 (hoofdstuk II) 3 en 4 becijferingen

      van hun aantallen, van de omvang van de annexaties en de hierdoor

      ontstane nationale minderheidsgroepen.

          

      Tabel 2. Balans van nationale bevrijding en minorisering na de oprichting     

      van de nieuwe nationale staten in 1919-1920                                                            204

      aantallen Midden-Europeanen die na 1919 als staatsvolk een eigen

      natiestaat mochten inrichten, die na 1919 als voormalig staatsvolk 

      werden geminoriseerd, en die in de positie van nationale minderheid

      zijn gebleven.

 

 

      Tabel  3. De uittocht van voormalige Russische, Duitse en

      Oostenrijks-Hongaarse staatsburgers uit de nieuwe 

      staten van Midden-Europa na 1919                                                                         206

                                                            

      Tabel 4. De volksstemmingsgebieden 1920-1921                                                     208

      data en stemmingsuitslagen in Noord-Sleeswijk, oostelijk Westpruisen/

      zuidelijk Oostpruisen, zuidelijk Karinthië, Opper-Silezië, Oedenburg/ Sopron                                    

 

11. Bibliografie                                                                                                            209

  

 

IV. INRICHTING VAN NIEUWE NATIESTATEN EN HUN           219    

 

1. Natuurrecht en Volkenrecht                                                                                                 219

    het Natuurrecht vervangt in West-Europa het legitimisme van de monarchie en

    opent de democratische weg naar de politieke emancipatie van de staatsburgers;

    in Midden-Europa voert diezelfde weg naar de nationale emancipatie van

    de ‘volkeren’; in de Geallieerde oorlogsconferenties wordt die laatste

    weg als internationaal recht gesteld tegenover de staatkundige machtspolitiek van

    de  Centrale Mogendheden (de Ostpolitik).  

 

2. ‘Nationale democratisering’ in de multinationale staten van

     Midden-Europa                                                                                                                       223

     ontwikkeling van het democratisch proces langs nationale lijnen leidde in de

     XIXe eeuwse Midden-Europese multinationale staten tot destabilisatie en

     desintegratie; kort overzicht van hun ‘nationaliteitenpolitiek’, variërend van

     assimilatiedwang in de gemankeerde natiestaten Hongarije en Rusland, tot

     mislukkende pogingen om met territoriale, collectieve en persoonlijke autonomie

     tot een oplossing te komen in Oostenrijk.

 

3. Zelfbeschikkingsrecht als nieuwe grondslag voor de Internationale Orde                   234

    de Verenigde Staten als kampioen voor het zelfbeschikkingsrecht met Wilson’s

    fourteen points en four principles als basis voor een nieuwe internationale

    rechtsorde; door de onverenigbaarheid van de beginselen van volkssoevereiniteit

    en staatssoevereiniteit zijn geen etnisch en nationaal bevredigende nieuwe

    staatsgrenzen te trekken; de Geallieerden en de aspirant naties maken

    het zelfbeschikkingsrecht tot retorische formaliteit; de grensafbakening wordt

    inzet van Franse blokvormingspolitiek, diplomatieke koehandel om territoria,

    en het militaire bezettings‘recht’; de vredesverdragen verbinden de nieuwe

    soevereiniteiten met democratische grondwetten en paragrafen waarin

    minderhedenrechten worden gegarandeerd; bijzondere autonomiestatuten als

    uiterst lapmiddel; Franse machtspolitiek, Britse evenwichtspolitiek en

    Amerikaanse teleurstelling.   

 

    Tabel 5. De nationale en etnische minderheden in de nieuwe  staten van 

    Midden-Europa bij de aanvang van het Interbellum                                                 248

 

4. Staatssoevereiniteit en Volkssoevereiniteit, en de Volkenbond als

    hun overbrugging.                                                                                                            246

    Volkenbond als bewaker van de vredesverdragen en minderhedengaranties

    baseert zich op primaat van de staatssoevereiniteit en is daarmee niet in staat

    het conflict tussen de territorialiteit van het staatssoevereine concept en de

    interterritorialiteit van het volkssoevereiniteitsbegrip op te lossen; de  nieuwe

    nationale staten versterken hun soevereiniteit in een toenemende

    onderdrukking van hun nationale minderheden; al voor 1930 is de

    Volkenbond haar gezag kwijt.

 

5. De minderhedenpolitiek                                                                                        249

    maatschappelijke en economische onttroning van de elite van het oude

    staatsgezag; ontslag ambtenarij, confiscatie (groot)grondbezit; nationale

    kolonisatie in minderheidsgebieden; marginalisering van de politieke,

    culturele, taal- en onderwijsrechten en van de media van de nieuwe

    minderheden; politieke marginalisering van minderhedenpartij; nationale

    zuivering ambtenarij; verstrekking van licenties en commerciële

    overheidsopdrachten op nationaal selectieve basis;

    proletarisering van de minderheidbevolking.  

 

6. De Joodse minderheden                                                                                   278

Deze paragraaf is ten opzichte van de boektekst ingevoegd. In het boek komt de  ‘Jodenpolitiek’ uitgebreid aan de orde in Hoofdstuk VI, paragraaf 7. Dat Hoofdstuk is echter niet op deze website opgenomen. Een samenvatting van genoemde paragraaf dient hier als een noodzakelijke aanvulling en nuancering.                                

7. De mislukking van de supra-nationale ordening in Midden-Europa       288

    de juristisch rigide opstelling van de Volkenbond en het falen

    van verbeteringsvoorstellen brengen de minderheden ertoe buitenlandse

    steun te gaan zoeken; zij worden als vijfde-colonnes speelbal van

    bilaterale machtspolitiek van Duitsland en Hongarije.

 

8. Bibliografie                                                                                                         295

 

 

V.  AANPASSING VAN STAATSGRENZEN EN ETNISCH/

      NATIONALE REALITEITEN IN HET BEREIK VAN DE

      AS-MOGENHEDEN, 1938-1944                                                                       305

                              

1. De ondergang van het concept van de natiestaat in Midden-Europa in het

    economisch nationalisme en een nationaal nepotisme van semi-

    parlementaire autocratieën                                                                                    305

    uitholling van het parlementaire stelsel; ontmanteling van de minderheden-

    paragrafen; vervanging parlementen door nationale en fascistoïde regeringen

    van nationale eenheid; opbouw en afscherming van nationale economieën

    ten koste van economische bloei; staatsinstellingen degenereren tot bezit van

    de ‘staatsnatie’; positie en  rol van de Joodse minderheden wordt

    gedefinieerd tot nationale bedreiging.   

 

2. Volksnationalisme en misbruik van het gemeenschapsrecht                                     316

     het primaat van de staatssoevereiniteit krijgt concurrent in een uitwerking van

     het volkssoevereiniteitsconcept: het ‘volksrecht’ als nieuwe vorm van

     internationaal recht waarin de relatie rechtsobject-subject wordt

     omgedraaid in de zin dat de staten tot object worden gedefinieerd; dat opent

     de mogelijkheid voor nationale staten om over hun grenzen uit naam van ‘het

     volk’ te kunnen interveniëren; herzieningsplannen ten opzichte van de

     vredesverdragen.

 

3. De ontmanteling van Tsjechoslovakije, 1938-1939                                                   320                                             

    eerste krachtpoef: in de Sudetencrisis valt Tsjechoslovakije uiteen;

    Duitse annexatie Sudetenland, Hongaarse annexatie Zuid-Slovakije;

    Poolse annexatie Teschener Land; Slovakije vazalstaat; Tsjechië protectoraat.

 

4. Voorspel tot de Tweede Wereldoorlog: Memelland en Danzig, 1939                        329             

    crises om Memelland en Dantzig en om de Duitse minderheid in Polen leiden

    tot Duitse inval in dat land onder rugdekking van een Duits-Sovjetrussisch

    verdelingsplan.

 

5. Finis Poloniae in in het kader van het Hitler-Stalinpact, 1939-1941                            331 

    afbakening invloedssferen; her/vereniging van Oost-Poolse provincies met

    de Sovjetrepublieken Wit-Rusland en Oekraïene; annexatie van het Wilno-

    gebied door Litauwen; her/vereniging West-Poolse provincies ‘als voormalig

    Duitse oostprovincies’ in Groot-Duitse Rijk; installering militair bestuur in

    Generaal-Gouvernement Warschau.

 

6. Naziduits-Sovjetrussische bevolkingsuitwisselingen, 1939-1941                                335             

    de grootscheepse grenswijzigingen gaan gepaard met zuiveringen, evacuaties

    en bevolkingsuitwisselingen van Duitstalige en Oekraïense minderheden uit de

    Duitse respectievelijk Sovjet-annexaties; vlucht van Polen en Joden vanuit

    het Duits bezette naar het Sovjet bezette deel van Polen.

 

7. Zuiveringen in de Oost-Poolse Sovjet-annexaties, 1939-1941                                    339                      

    vlucht en deportatie in het kader van politiek-etnische zuiveringen, die

    vooral Polen en Joden betreffen.

 

8. De ‘winteroorlog’ tussen Finland en de Sovjet-Unie, 1939-1940                                341

    de Sovjet-Unie stelt Finland territoriale eisen ‘ter bescherming tegen

    Duitse agressie’; Finland weigert en wordt onder de voet gelopen;

    afstand en annexatie van Karelië; bevolking in zijn geheel uitgewezen;

    politiek-etnische zuiveringen van Sovjetfinnen in aangrenzende gebieden   

    door deportatie.

 

9. Sovjetisering en Duitse bezetting van het Balticum, 1939-1944                                   343

    staatsgrepen maken van  de Baltische staten Sovjetrepublieken;

    massale zuivering burgerlijk-nationale bevolkingsgroepen leidt tot vlucht

    en deportatie; evacuatie van Duitstalige minderheid naar Groot-Duitse Rijk;

    Duitse inval in 1941 keert rollen om en krijgt nationalistische steun;

    zuivering van communisten, en internering en genocide op Joodse minderheid;

    Sovjetbezetting/bevrijding in 1944 zuivert opnieuw de nationalistisch

    gecompromitteerde  bevolkingsdelen.  

 

10. De Sovjet-annexatie, en de Roemeense herovering en herannexatie van 

      de Oost-Roemeense provincies Bessarabië en de noordelijke Boekovina,

      1940-1941                                                                                                             345                                                       na de gebiedsafstand aan Hongarije en de Sovjet-Unie mag Roemenië, nu

      als Duits bondgenoot, de aan de Sovjet-Unie verloren oostelijke provincies

      provincies in 1941 weer inlijven, en bovendien de aangrenzende Oekraïense

      provincie Transnistrië annexeren; zuiveringen van Oekraïeners, en

      internering van Joodse minderheid die uitloopt op genocide.

 

11. De ‘oplossing’ van de kwestie Zuid-Tirol, 1939-1946                                               347                                                      Zuidtirolers willen zich niet laten italianiseren; Hitler en Mussolini besluiten

      in Berliner Protokoll (1939) hierop geen breuk in hun ‘As’ te laten ontstaan

      en werken oplossing uit: gedwongen keuze voor het Italiaanse

      staatsburgerschap onder afstand van alle rechten op eigen culturele identiteit,

      óf evacuatie naar Groot-Duitse Rijk; begin van de uitwijzingen loopt vast in

      verslechterende oorlogssituatie en zal  na 1945 gedeeltelijk ongedaan  worden.

                                                                                                        

 12. De verdeling van Joegoslavië en de oprichting van Kroatië, 1941-1944                      348      

       Duitse-Italiaanse  invasie in Joegoslavië in 1941; verdeling en annexatie

       van Slovenië bij Groot-Duitse Rijk respectievelijk Italië; annexatie Dalmatië  

       door Italië; oprichting vazalstaat Kroatië; Servië als militair gouvernement;

       Albanië als Italiaanse vazalstaat uitgebreid met Kosovo; Macedonië

       geannexeerd door Duitse bondgenoot Boelgarije; Vojvodina geannexeerd

       door  bondgenoot Hongarije; aansluitende zuiveringen en deportatie Joden;

       deel van Duitstalige minderheden naar Groot-Duitse Rijk geëvacueerd. 

    

13. Die Festigung deutschen Volkstums in het Balticum, Polen,                                      

      Wit-Rusland, de Oekraïene, volgens het Generalplan Ost                                          354

      Nazi-plannen tot herinrichting van Midden en Oost-Europa; germanisering

      van de geannexeerde West-Poolse provincies, onder andere met geëvacueerde

      Duitstaligen uit het Balticum, Bessarabië, de Boekovina, de Oekraïene,

      Slovenië en de door de Sovjet-Unie geannexeerde Oost-Poolse provincies;

      inrichting van deze Reichsgauen als nazi-modelsamenleving;

      Generaal-Gouvernement concentratiegebied van ‘ongewenste’ en op termijn

      naar Siberië te deporteren Polen en Slavische volken, als begin van een

      selectieve ontruiming van het Balticum, Wit-Rusland en de Oekraïene; een

      aansluitend geplande uitbouw van stedelijk-industriële concentratiegebieden

      met Duitse kolonisten en te germaniseren niet-Duitse volksdelen komt niet

      tot uitwerking door de stagnering van het oostfront.

 

14. De vorming van publiekrechtelijke ‘vijfde colonnes’ van de

      Volksdeutsche Mittelstelle in de bondgenootstaten                                                   365                             

      Duitstalige minderheden in bondgenootstaten Slovakije, Hongarije,

      Roemenië en Kroatië als staatsrechtelijk autonome corporaties georganiseerd,

      en onder rechtstreeks gezag van Berlijn gebracht; ‘volksrecht’ wordt tot

      Volksgruppenrecht ontwikkeld dat Duitstaligen in ‘stamboek’ (Volksliste)

      dwingt; hun nu dubbele nationaliteit leidt via gedwongen dienstneming in

      Duitse militaire formaties tot Duits staatsburgerschap.

 

15. De uitbreidingen van Hongarije en Roemenië, 1941-1944                                            373                               

      Hongarije en Roemenië wisselen minderheden uit; Hongarije annexeert

      Vojvodina en zuivert Serven weg; Roemenië zuivert in Bessarabië, de

      Boekovina en Transnistrië Oekraïeners weg, en deporteert Joden naar

      Transnistrië. 

 

16. Etnische zuiveringen in de Sovjet-Unie, 1941-1944                                                     375                                           

      Duitstalige Sovjetminderheid in de door Duitsland bezette Sovjetgebieden

      wordt naar de geannexeerde West-Poolse provincies geëvacueerd in het

      kader van het Generalplan Ost; Sovjetautoriteiten deporteren de

      Sovjetduitsers en andere ‘onbetrouwbare’ volkeren uit de gebieden die

      (nog) onder hun gezag staan; Duitsland formeert uit Sovjet-krijgsgevangen

      die tot minderheidsvolkeren behoren ‘nationale bevrijdingsbataljons’; na

      terugtrekking oostfront ondergaan ook deze volken collectief strafdeportatie

      naar Siberië.

     

      Tabel 6. Overzicht van oppervlak, bevolkingsaantal en

       etnische bevolkingssamenstelling in de annexaties 1938-1941                                      382                 

 

       Tabel 7. Evacuatie, uitwijzing en deportatie van etnische groepen uit

        hun woongebied als gevolg van het Verdrag van München, de

       Wiener Schiedssprüche, het Hitler-Stalinpact en de

        verdere oorlogsannexaties 1938-1944                                                                        386         

 

17. Bibliografie                                                                                                                390

 

 

VI.  DE JOODSE EMANCIPATIE ALS OFFER AAN DE NATIONALE

        BEWUSTWORDING                                                                                              401

 

1. De Joden als  ‘vreemde natie’                                                                                        401

    zelfbehoud als volk onverenigbaar met staatsburgerschap.

 

2. Staatsburgerlijke emancipatie, 1780-1870                                                                       403

    emancipatie op basis van secularisatie; volledige rechtsgelijkheid onder Frans

    bewind wordt in restauratieperiode weer ingetrokken; bekering blijft tot midden xixe

    eeuw enige mogelijkheid.

 

3. Nationale integratie,  1870-1914                                                                                     407

    formele rechtsgelijkheid uiterlijk 1870 ingevoerd maar blijft door antisemitisme

    voorwaardelijk; nieuwe wegen openen zich in de nationale identiteit, in een

    kosmopolitisch-socialisme en in het zionisme; in Rusland blijft rechtsongelijke

    status die in pogroms ontaardt; in Duitsland, Oostenrijk en Hongarije

    ontwikkelt staatsburgerlijke integratie zich snel en opvallend succesvol;

    antisemitische reactie politiseert zich.

 

4. Nationale integratie in Midden en Oost-Europese staten, 1919-1930                                421

     Joden worden geïdentificeerd met ancien régime, hun verworteling

     in pre-nationale structuren en de verwerving van opvallende posities in handel,

     bankwezen, industrie en in academische beroepen en de media bezorgt hen

     odium van nationale onbetrouwbaarheid; nationale integratie wordt geblokkeerd

     met de geleidelijke invoering van discriminatoire maatregelen.

 

5. Voorbereiding tot de shoa, 1930-1941                                                                          436     

    discriminatie wordt wettelijk gelegitimeerd, in elke staat in eigen tempo maar

    volgens zelfde patronen; proletarisering Joodse massa’s; toenemende emigratie, en

    aantrekkingskracht internationalisme, zionisme en chaloet; mislukte

    Conferentie van Evian.

 

6. De statistische balans van emigratie en vlucht, 1930-1941                                             446

    emigratieprojecten blijven op papier; binnenslands antisemitisme en

    nazidreiging uit Duitsland radicaliseren de emigratie tot vlucht, per staat becijferd.

 

7. Deportatie en genocide volgens ‘ras’-criteria, 1941-1945                                              451

    deportatie naar en internering in getto’s in afwachting van verdere oostwaartse

    deportering; stagnatie Oostfront maakt dat onmogelijk en noopt tot radicalere

    maatregelen: de Endlösung; uitvoering begint willekeurig maar doelbewust tijdens

    Duitse inval in de Sovjet-Unie en volgt  sinds begin 1942 strak programma van

    ‘industriële vernietiging’; cijfermatige balans van internering en deportatie per

    staat c.q. annexatie- en bezettingsterritorium.  

 

8. De naoorlogse voltooïng van de Joodse ‘zuivering’, 1945-1980                                   460

    overlevenden gewantrouwd en terugkomst in huis en bedrijf geweigerd;

    nieuwe pogroms; na communistische machtsovername werkt politieke

    zuivering vooral ten nadele van de bourgeois- en de van trotskisme verdachte Joden;

    emigratie naar Amerika en Palestina.

 

     Tabel 8.  De volkerenmoord op de Joodse minderheden in Midden en

     Oost-Europa                                                                                                             465

     becijfering, per staat, van de omvang van de  Joodse minderheden in 1938, de

     omgekomenen in de periode 1939-1945, de overlevenden in 1946 en de nog

     aanwezigen in 1980.

 

9. Bibliografie                                                                                                                 468

 

 

VII. AANPASSING VAN DE ETNISCH/NATIONALE VERHOUDINGEN

        AAN DE STAATSGRENZEN IN HET BEREIK VAN HET

        WARSCHAUPACT, 1945-1950                                                                             476                              

 

1. Herstel en herverkaveling van het staatkundig landschap van

    Midden-Europa  in een volkenrechtelijk vacuüm                                                           476

    gezamenlijk doel om Duitsland voorgoed te ontmantelen als machtsstaat;

    mislukking van de minderhedenrechten en de Volkenbond nopen

    tot herdefiniëring Zelfbeschikkingsrecht van de Volkeren tot Rechten van de

    Mens; grondslag wordt individueel in plaats van collectiviteit; staatssoevereiniteit

    mag niet meer door volkssoevereiniteit worden beconcurreerd, en wordt de

    internationale orde van de Verenigde Naties gesteld.

 

2. De  afwikkeling van de erfenis van het Interbellum                                                         493              

    nieuwe internationale en supranationale orde kan pas worden ingevoerd

    nadat in Midden-Europa orde op zaken is gekomen; daarvoor moeten eerst

    nog massale collectieve worden doorgevoerd die volstrekt tegengesteld zijn

    aan het weldra geldende individuele principe van de Rechten van de Mens.

  

3. Nieuwe grenzen en nieuwe bevolkingen                                                                         497      

    diplomatieke strategieën van de Poolse exilregering in Londen, en van de Sovjet-Unie

    op de Geallieerde  oorlogsconferenties; passiviteit van de westelijke Geallieerden;

    de oorlogsconferenties van Teheran en Jalta komen tot radicale besluiten:

    grootschalige gebiedsafstand van Duitsland en Polen gepaard aan verwijdering van

    de Duitse bevolking; precieze invulling wordt vooruitgeschoven, en daarmee komen

    verschillen van inzicht in omvang van de betrokken territoria en de bevolkingen niet

    op tafel; Stalin speelt Geallieerden en Polen uit, en voert na de bevrijding van Polen

    en de verovering van oostelijk Duitsland zijn plannen door; de exilregering verliest

    positie als soevereine regering van Polen tegenover het communistische

    Lubliner Comité; verschillen van inzicht worden naar een - nooit meer gehouden -

    vredesconferentie verschoven.

 

4. De Sovjetbezetting van de oostelijke provincies van Duitsland, de vlucht

    van de bevolking en de Conferentie van Potsdam; vlucht en verdrijving

    van december 1944 tot augustus 1945                                                                           510                                           

    massale vlucht van de Duitse bevolking op de nadering van het Sovjetleger;

    grote aantallen slachtoffers tijdens terreur; Conferentie van Potsdam erkent Sovjet

    militair gezag over deels te annexeren oostprovincies maar nog niet de overdracht

    van de soevereiniteit aan Polen, zolang nieuwe grens niet is vastgesteld;

    de facto draagt Sovjet-Unie alle gebied ten oosten Oder-Neisse aan Pools burgerlijk

    gezag over, dat overgaat tot een min of meer geregelde deportatie in 1946 en 1947;

    internering achtergebleven bevolking; uitvoering deportatie 1945-1948;

    etnisch-Poolse Duitse staatsburgers kunnen na verificatie Pools staatsburgerschap

    aanvragen; westelijke Geallieerden laten bevolkingstransporten in hun

    bezettingszones toe; periodisering en aantallen gevluchten, verdrevenen en

    omgekomenen.

 

5. Statistische becijfering voor de gezuiverde Oost-Duitse provincies

    Oostpruisen, Achter-Pommeren, Neder en Opper-Silezië, inbegrepen Dantzig en

    Memelland                                                                                                                   518

 

6. De etnische en nationale zuiveringen in Polen: de Duitse oorlogsannexaties en

    het Generaal-gouvernement                                                                                           525

    de Umsiedler, de autochtone Duitstalige minderheid, en de etnisch-Poolse maar

    nationaal Duitsgezinde minderheid op het Poolse grondgebied van 1939 worden

    collectief gearresteerd en verliezen hun staatsburgerschap; na internering worden

    de eerste categorie gedeporteerd naar Sovjet-strafkampen, waar de meesten

    omkomen; de Duitse minderheid wordt na internering uitgewezen; de meeste

    etnische Polen krijgen na verificatieprocedures het staatsburgerschap terug,

 

7. De naoorlogse zuiveringen in het Balticum, Oost-Polen en de

    aangrenzende Sovjetgebieden                                                                                         526                      

    Sovjet-Unie en Lubliner Comité sluiten in 1944 bevolkingsuitwisselingsverdrag

    voor de af te stane Oost-Poolse provincies en met oog op herbevolking van de     

    geannexeerde Duitse oostprovincies; uitvoering in 1946 en 1947.

 

8. De balans van de grensverschuivingen en etnische zuiveringen in

    de Poolse en de Sovjetannexaties                                                                                    528                                              overzicht geografische omvang en bevolkingsaantallen van de Sovjet- en de Poolse

    annexaties.

 

9. De etnische en nationale zuivering van de Duitsers uit Tsjechoslovakije                              530

    Geallieerden stemmen in met  uitwijzing van de Sudetenduitse ‘collaborateurs’

    op verzoek van de Tsjechoslovaakse exilregering in Londen; exilcomité van

     Sudetenduitse sociaal-democraten  probeert vergeefs  tot een definitie van

     collaboratie te komen, en samen te werken met exilregering; in verschillende

     etappes verhoogt deTsjechische exilregering het kwantum te verdrijven

     Sudetenduitsers; na aanvankelijk chaotische verdrijvingen en interneringen,

     die grote aantallen slachtoffers kostten, wordt 90% van de Sudetenduitsers

     in 1946 en 1947 afgevoerd.

 

10. De zuiveringen van de Duitse minderheden uit Hongarije,    

      Roemenie en Joegoslavië                                                                                                535                                       

      na herstel nationaal gezag worden alle Duitstaligen in Joegoslavië in strafkampen

      geïnterneerd; daarbij vallen extreem hoge aantallen slachtoffers; de overlevenden

      zijn in 1946-1948 gedeporteerd; Hongarije probeert in Potsdam van zijn

      Duitstalige minderheid af te komen, maar mag niet meer dan de helft uitwijzen;

      Roemenië wil zijn Duitstalige staatsburgers behouden.

 

      Tabel 9. Duitse exodus uit Oost en Midden-Europa 1939-1949                                        538

      aantallen ‘Duitsers’ als minderheid of Duits staatsburger in de ontruimde gebieden

      in 1944; evacuatie, vlucht, internering en deportaties 1944-’50, overgeblevenen

      in 1950; emigratie 1950-1996.

  

11.  Uitwisselingen en 'repatriëringen' tussen de Midden-Europese staten                                 543                     

      Tsjechoslovakije en Hongarije voeren in 1946-1948 omvangrijke

      bevolkingsuitwisselingen door om hun respectievelijke minderheden te

       verkleinen; op kleinere schaal vinden met name tussen Joegoslavië en Hongarije,

       tussen Roemenië en Hongarije, en overigens tussen alle andere staten zulke

       uitwisselingen plaats.

 

12. De kwestie Triëst                                                                                                             547                                             Joegoslavische partizanen veroveren Istrië in 1944; gezag langs kust

      en in Triëst door Geallieerden overgenomen; geen overeenkomst mogelijk

      over verdeling; vrijstaat-compromis uitgewerkt in Geallieerde en

      Joegoslavische zones; Italianen kiezen dan in 1954 toch voor verdeling

      waarbij Triëst Italiaans kan blijven; Italiaanse bevolking in Joegoslavisch deel

      is dan al grotendeels gevlucht.

 

13. De eindbalans: 1938-1953                                                                                                  552                                                                               

      Tabel 10. Definitieve evacuatie, uitwijzing en deportatie van

       Midden-Europese nationaliteiten en etnsiche groepen, uit hun

       woongebieden, tussen 1938 en 1950, met inbegrip van daarbij

       gevallen slachtoffers                                                                                                         554

 

       Tabel 11. De nationale minderheden in de Midden-Europese staten:

       1920-1960                                                                                                                        558                                            vergelijking van de omvang van de nationale minderheden tussen

       1920 en 1960.

 

14. Samenvatting: 1913-1960                                                                                                    560    

      compilatie van alle statistische gegevens in de onderzochte periode, zoals

      eerder vermeld in de voorgaande tabellen.                    

 

      Tabel 12. Balans van de etnische en nationale homogeniering in de Midden-Europese

      staten: 1912-1950.                                                                                                              563

 

15. De paradox van de natiestaat                                                                                               564

      eindbeschouwing over de rol van de nationale, maar ook door minderheden bewoonde

      staat in het zuiveringsproces; voorwaarden voor het slagen van de natiestaat in

      historisch perspectief; uniciteit van het succes ervan in West-Europa; zin van verder

      onderzoek naar de relatie tussen etnische homogeniteit, en de opbouw van een

      democratische staat.

 

16. Bibliografie                                                                                                                         580                                                                                                                                                                                                                              

KAARTBIJLAGEN                                                                                                                  590

 

bij Hoofdstuk II

                    

Kaart 1.   Staatsgeografische veranderingen en etnische zuiveringen op

               de zuidelijke Balkan: 1912-1941                                                                                  592                                  

 

bij hoofdstuk III

 

Kaart 2.   De staatkundige indeling van Midden-Europa aan de vooravond

               van de oprichting van de nieuwe natiestaten: -1919                                                      594

 

Kaart 3.   Tijdens het vredesproces 1918-1921 door de nieuwe natiestaten

               opgeëiste gebieden                                                                                                     596

 

Kaart 4.   De staatkundige verdeling van Midden-Europa na de

               vredesaccoorden  van Versailles, St Germain, Neuilly en Trianon

               1919, met de volksstemmingsgebieden: 1920-1921                                                       598

 

bij Hoofdstuk IV

 

Kaart 5.    De geografische verbreiding van de etnische en

                nationale minderheden binnen de nieuwe staatsgrenzen

                van het Interbellum: 1919-1938                                                                                   600

 

bij Hoofdstuk V

 

Kaart 6.    Verdragsmatige grenswijzigingen aan de vooravond van de Tweede

                Wereldoorlog: 1938-1941                                                                                           602

 

Kaart 7.    De Oorlogsannexaties: 1941-1944                                                                               604

 

bij Hoofdstuk VII

 

Kaart 8.   Herstel van de Midden-Europese natiestaten in 1945                                                     606

 

Kaart 9.   Minderheidsgebieden in de Midden-Europese

               natiestaten na de Tweede Wereldoorlog                                                                      608

 

Kaart 10. Etnisch gezuiverde bevolkingen 1913-1950                                                                   610

 

Kaart 11. Aandeel van de gezuiverden in de totale bevolking van de

               opvangregio’s: 1950                                                                                                   612