Natiestaat en Staatsburgerschap in de xxste eeuw; Staatsvorming en Staatsburgerschap
in de xxste eeuw
Inhoudsopgave
I. Inleiding 1
II. De strijd om nationale grenzen op de zuidelijke Balkan 59
III. De strijd om nationale grenzen in Midden-Europa, 1918-1920 121
IV. Inrichting van natiestaten in Midden-Europa en hun minderhedenpolitiek
in het Interbellum, 1919-1938 219
V. Aanpassing van staatsgrenzen en etnisch/nationale realiteiten in het bereik
van de As-mogendheden, 1938-1944 305
VI. De Joodse emancipatie als offer aan de nationale bewustwording 401
VII. Aanpassing van de etnisch/nationale verhoudingen aan de staatsgrenzen
binnen het Warschaupact, 1945-1948 476
Registers
11 kaarten als bijlage.
I. INLEIDING
1. Onderwerp: Midden-Europa 1
periodisering: 1912-1948; definities, categorisering en aantallen ‘gezuiverden’.
2. Historie en actualiteit 4
etniciteit als kader voor sociale organisatie en politieke emancipatie; haar
historische rol in de Europese staatsvorming; actualiteit op wereldschaal;
een overzicht van moderne etnopolitieke conflictsituaties.
3. ‘Etnische gemeenschapsvorming’
de fundamentele these van Max Weber over de gemeenschapsvorming als
grondslag voor etniciteit en nationaliteit 9
4. Begripsbepaling: Etniciteit, nationaliteit en nationalisme 14
Begripsdefinities en -verklaringen in subjectieve en objectieve zin; natie opgevat
als politiek bewustgeworden etniciteit, en als basis van de democratisering van de
moderne staatsgemeenschap.
5. De West-Europese natie-staat 16
historische ontwikkeling van de staat in West-Europa, stedelijke bestuurs-
en rechtsvormen, en ambtelijke rationalisering; xvie en xviie eeuwse religieuze zuivering
van staatsonderdanen in de absolutistische staat; de vervanging van het
elitaire door het egalitaire natiebegrip in het programma van de Franse Revolutie;
het staatsburgerschap als nieuwe uitdrukking van soevereiniteit; de solidaire natie als
basis voor politieke emancipering en democratisering; nationalisme
als integrerende staatsideologie; de natiestaat als democratische gemeenschap.
6. Midden-Europa: de ‘volkerenkerker’ 30
de etnisch-pluriforme samenleving in de Midden-Europese staten kiest niet
voor emancipatie en democratisering in een bestaand staatsnationaal kader, maar
neemt hiervoor de nationaliteit als basis met als gevolg: segregatie van het staatsburgerschap
en stagnering van het democratisch proces; ‘nationale’ democratisering
ontkracht en verbrokkelt het grondvlak van de multinationale staat.
7. Midden-Europa: een rondgang als historische impressie 36
korte beschrijving van de culturele en etnische pluriformiteit van het
vooroorlogse Midden-Europa.
8. De nationalisme-discussie 44
staats- tegenover volksnationalisme, liberale, risorgimento en collectiviserende
opvattingen, vervorming in het integrale nationalisme; de open en pluriforme
West-Europese democratieën als producten van een eeuw staatsnationalisme.
9. Bibliografie 55
II. DE STRIJD OM NATIONALE GRENZEN OP DE
ZUIDELIJKE BALKAN 59
1. Inleiding 59
De socio-economische en bestuurlijke structuur van het Ottomaanse Rijk;
autonomie in millets voor Christenen en Joden; hegemonie van de
Phanarioten.
2. De etnische zuiveringen in de xixe eeuw: vanaf het uitbreken van de Griekse
opstand in 1821 tot het neerslaan van de Macedonische opstand in 1903 68
sociale en politieke emanicipatie van de Balkanvolkeren door opstanden; van
regionale autonomie tot staatkundige soevereiniteit; splitsing van de Griekse
in nationale millets; etnische zuiveringen consolideren nationale autonomie
c.q. soevereiniteit; geïslamiseerde en verturkste groepen trekken zich massaal
terug uit de Russische annexaties rond Zwarte Zee en de autonome provincies en
staten op de Balkan met als ‘hoogtepunt’ de Turks-Boelgaars-Russische
oorlog in 1878; voorlopige status quo in Vrede van Berlijn.
3. De Armeense volkerenmoord, 1894-1920 76
Armeens nationalisme zoekt Russische steun; opstanden lokken overheidsgeweld
uit; eerste massaslachtingen met Koerden als uitvoerders; Russische verovering
van Noordoost-Anatolië in 1914 maakt uitroeping Armeense nationale
onafhankelijkheid mogelijk; moslimbevolking wordt verdreven, maar komt
terug na Turkse herovering in 1917; moordpartijen en massadeportaties als wraak.
4. De Balkanoorlogen van 1912 en 1913 81
gewelddadige verdeling van de overgebleven Ottomaanse provincies in Europa
door gemeenschappelijke aanval van Servië, Griekenland en Boelgarije;
gebiedsverdeling op Conferentie van Londen brengt Boelgarije tot hervatting
oorlog, nu tegen ‘bondgenoten’; in Vrede van Boekarest trekt Boelgarije opnieuw
aan kortste eind; grootschalige etnische zuiveringen van de toegewezen
gebiedsdelen.
5. De Eerste Wereldoorlogen zijn nasleep 87
Centralen bieden hun bondgenoten Boelgarije en Turkije gelegenheid
de grenzen in hun voordeel te herzien; opnieuw zuiveringen;
Geallieerde overwinning bevestigt grenzen van 1913 in
Vredesverdrag van Neuilly (1920) dat Turkije en Boelgarije hun deel
van Thracië ontneemt; Boelgaars-Griekse bevolkingsuitwisseling;
Verdrag van Sèvres regelt aansluitend de Turkse gebiedsafstand van
de provincie Smyrna/ Izmir; Turkije weigert ondertekening.
6. De Turks-Griekse oorlog, 1919-1923 92
Griekenland neemt toezeggingen (Thracië en Smyrna/ Izmir) in bezit met
militaire invasie in 1919; Jongturken organiseren verzet en verdrijven in 1922
het Griekse leger, zowel als de Griekse minderheid; Vredesverdrag van Lausanne
(1923) keurt massale Turks-Griekse bevolkingsuitwisseling goed.
7. Een tussentijdse balans in 1923 98
overzicht van landstreken en bevolkingsgroepen die bij zuiveringen
en uitwisselingen betrokken waren, samengevat in:
Tabel 1. Etnische verdrijvingen, evacuaties en uitwisselingen op de
zuidelijke Balkan in de periode 1912-1941 103
8. Zuiveringen in de Tweede Wereldoorlog 104
Boelgarije herneemt zijn territoriale aspiraties in de Dobroedsja, Macedonië en
Thracië met Duitse hulp; Albanië als Italiaanse vazalstaat annexeert Kosovo
9. Zuiveringen na de Tweede Wereldoorlog 105
Geallieerde overwinning herstelt het vooroorlogs staatsgeografische landschap;
vergeefse etnopolitieke opstand in Grieks-Macedonië; consolidatie van het
naoorlogs staatsgezag met voortgaande zuiveringen in Kosovo, Epirus,
Macedonië, Thracië, de Dobroedsja, Boelgarije, Istanboel, en op Cyprus.
10. De eindbalans: een Balkan van zuivere natiestaten 112
11. Bibliografie 115
III. DE STRIJD OM NIEUWE NATIONALE GRENZEN IN
MIDDEN-EUROPA, 1918-1923 121
1. Oorlog en plannen tot staatkundige herinrichting 121
Rusland zuivert in 1914 en 1915 preventief zijn, door invasie van de Centrale
Machten bedreigde, grensprovincies; de Centralen veroveren
in 1915 Russisch (‘Congres’-) Polen en proberen daar vazalstaat in te
richten; zij leggen het revolutionerende Rusland de Vrede van Brest-Litovsk
op in 1918; communistische revolutie en streven naar nationale soevereiniteit in
het Balticum, Polen en de Oekraïene leiden tot burgeroorlogen.
2. De oprichting van nieuwe staten in het Balticum en in Finland 128
concurrerende nationale en sovjetregeringen in het gezagsvacuüm na het
uitbreken van de revolutie en het verdwijnen van de Centrale legers;
vlucht en verdrijving van elkaars politiek tegenstrevende bevolkingsgroepen;
strijd om Karelië; pogroms op Joden; Pools-Litauwse strijd om Wilno/ Vilnius;
Vrede van Riga 1921; internationale soevereiniteitserkenning
in 1921/22; balans van bevolkingsverschuivingen.
3. De vorming van een Duitstalige rompstaat Oostenrijk 133
mislukkende pogingen om de Habsburgse staat in tact te houden, afscheiding
van Hongarije, nationale zelfstandigheidsverklaringen van Tsjechen en Kroaten;
machtsovername door het Roemeense en Italiaanse leger, en van Tsjechische,
Joegoslavische (Servische) en Poolse nationale milities;
Oostenrijk gelast zich in deze ontwikkeling als romp-staat te handhaven.
4. De geografische vorming van Tsjechoslovakije 135
Tsjechische verlangens in Verklaring van Pittsburgh (1918) worden beantwoord
in Geallieerde toezeggingen; problematisch zelfbeschikkingsrecht door
verzet van Duitstaligen; overwegingen tot ‘etnische’ grenscorrecties;
uiteindelijke keuze voor handhaving van historische grenzen, en gewelddadige
onderdrukking van het verzet van de minderheden; aanvullende annexaties van
Duits en Oostenrijks gebied; strijd met Polen om het Teschener industriegebied;
militaire bezetting/ bevrijding van Slovakije; conflicten over zuidgrens met
Hongarije geregeld in Vredesverdrag van Trianon (1920); aansluiting van de
Karpathen-Oekraïene.
5. Het geografisch herstel van de Poolse staat 145
Duitse, Oostenrijkse en Geallieerde plannen voor een nieuw Polen; politieke
stromingen en visies onder de Polen zelf; Britten en Amerikanen wensen
een etnisch homogeen Polen, de Polen zelf willen herstel van de Rzeszpospolita
van voor de delingen; met Franse hulp begint het Poolse
nationale leger aan een veroveringsoorlog in de Duitse en Russische
grensprovincies; militaire tegenactie van het Sovjetleger leidt tot bestandslijn,
die oostgrens zal worden in de Vrede van Riga (1921); Geallieerden en Duits
verzet blokkeren in 1918 verovering van deel Duitse grensprovincies;
Vrede van Versailles (1919) wijst westgrenzen aan en regelt volksstemming
voor enkele betwiste gebieden (met name Opper-Silezië); kwestie Dantzig
opgelost in het compromis van een vrijstaat (1920); strijd met Tsjechoslovakije
om het Teschener industriegebied op Conferentie van Spa (1920) beslecht.
6. De volksraadplegingen in Westpruisen, Oostpruisen en Opper-Silezië 167
Poolse pogingen een ‘ongunstige’ uitslag te voorkomen door militair
voldongen feiten te stellen, en uitstel te verkrijgen; volksstemming geeft geen
doorslag in Opper-Silezië en leidt verdelingscompromis in de Conventie
van Genève (1921); massale uittocht van Duitsgezinde bevolking in af te stane
gebieden.
7. Memelland 176
afstand van het Oostpruisische Memelland wacht op een regeling; Litauwen
forceert annexatie door militaire bezetting; autonomiestatuut in Memel-
conventie (1924) die Litauwen zal proberen te ontmantelen; verzet en obstructie van
de bevolking.
8. De nieuwe grens tussen Oostenrijk en Hongarije: Burgenland 132
deze West-Hongaarse Duitstalige provincie wordt aan Oostenrijk toegewezen;
Hongaars gewapend verzet; Protocol van Venetië (1921) herziet
voorgenomen grens ten voordele van Hongarije en organiseert volks-
stemming in en om de hoofdstad Sopron/ Oedenburg.
9. De vergroting van Roemenië 178
Geallieerde gebiedstoezeggingen in Geheime Verdrag van Londen (1915):
Transsylvanië, Banaat, Dobroedsja en Boekovina, worden na wapenstilstand
door het Roemeense nationale leger eind 1918 geëffectueerd; strijd met Servië
(Joegoslavië) over Banaat leidt tot verdeling; Hongaars verzet leidt tot invasie
in eigenlijk Hongarije en bezetting van Boedapest; de Boekovina,
Transsylvanië en deel Oost-Hongarije toegewezen; Bessarabië - inmiddels
Sovjetrepubliek - in 1919 na nationalistische staatsgreep bezet/bevrijd.
10. De vorming van de grenzen van Joegoslavië 180
Joegoslavisch Comité voor de Vereniging van alle Zuidslaven probeert
gezag te krijgen, maar wordt uitgeschakeld na Oostenrijks-Hongaarse
bezetting van Servië in 1915; Kroaten en Slovenen zoeken voorlopig nog
autonomie in het Habsburgse Rijk; Italië krijgt in Geheime Verdrag van
Londen (1915) delen van Dalmatië, Kroatië, Slovenië en Albanië toegezegd;
pas eind 1918 komen de Zuidslavische volken op één staatkundige noemer;
strijd met Italië om territorium leidt tot verdeling: Istrië wordt Italiaans,
Dalmatië Joegoslavisch; Geallieerden beperken territoriale ambities op
Hongaars en Albanees staatsgebied; Verdragen van St. Germain (1919) en
Trianon (1920) leggen grenzen vast; de overgebleven kwesties worden door
een volksstemming (Karinthië, 1920), en in een compromis
(Fiume/ Rijeka, 1924) geregeld.
11. De geografische uitbreidingen van Italië 193
toezeggingen in het Geheime Verdrag van Londen (1915) komen in conflict
met Joegoslavische wensen en met het zelfbeschikkingsrecht; diplomatieke
chicanes dwingen Joegoslavië een verdeling te accepteren; Fiume/ Rijeka
blijft een twistappel die in een compromis (1924) een onbevredigende
oplossing vindt; strijd met Joegoslavië over Albanië wordt afgebroken nadat
Albaanse soevereiniteit door Geallieerden is bevestigd;
Zuid-Tirool wordt zonder volksraadpleging geannexeerd.
12. De balans van de etnische en nationale zuiveringen: 1919-1926 197
het conflict tussen individuele en collectieve zelfbeschikking; de nieuwe
staatsinrichtingen leiden tot vertrek en zuivering van de onder
het ancien régime dominante Duits-, Oostenrijks- en Hongaars-
gezinde bevolkingsgroepen; in de tabellen 2 (hoofdstuk II) 3 en 4 becijferingen
van hun aantallen, van de omvang van de annexaties en de hierdoor
ontstane nationale minderheidsgroepen.
Tabel 2. Balans van nationale bevrijding en minorisering na de oprichting
van de nieuwe nationale staten in 1919-1920 204
aantallen Midden-Europeanen die na 1919 als staatsvolk een eigen
natiestaat mochten inrichten, die na 1919 als voormalig staatsvolk
werden geminoriseerd, en die in de positie van nationale minderheid
zijn gebleven.
Tabel 3. De uittocht van voormalige Russische, Duitse en
Oostenrijks-Hongaarse staatsburgers uit de nieuwe
staten van Midden-Europa na 1919 206
Tabel 4. De volksstemmingsgebieden 1920-1921 208
data en stemmingsuitslagen in Noord-Sleeswijk, oostelijk Westpruisen/
zuidelijk Oostpruisen, zuidelijk Karinthië, Opper-Silezië, Oedenburg/ Sopron
11. Bibliografie 209
IV. INRICHTING VAN NIEUWE NATIESTATEN EN HUN 219
1. Natuurrecht en Volkenrecht 219
het Natuurrecht vervangt in West-Europa het legitimisme van de monarchie en
opent de democratische weg naar de politieke emancipatie van de staatsburgers;
in Midden-Europa voert diezelfde weg naar de nationale emancipatie van
de ‘volkeren’; in de Geallieerde oorlogsconferenties wordt die laatste
weg als internationaal recht gesteld tegenover de staatkundige machtspolitiek van
de Centrale Mogendheden (de Ostpolitik).
2. ‘Nationale democratisering’ in de multinationale staten van
Midden-Europa 223
ontwikkeling van het democratisch proces langs nationale lijnen leidde in de
XIXe eeuwse Midden-Europese multinationale staten tot destabilisatie en
desintegratie; kort overzicht van hun ‘nationaliteitenpolitiek’, variërend van
assimilatiedwang in de gemankeerde natiestaten Hongarije en Rusland, tot
mislukkende pogingen om met territoriale, collectieve en persoonlijke autonomie
tot een oplossing te komen in Oostenrijk.
3. Zelfbeschikkingsrecht als nieuwe grondslag voor de Internationale Orde 234
de Verenigde Staten als kampioen voor het zelfbeschikkingsrecht met Wilson’s
fourteen points en four principles als basis voor een nieuwe internationale
rechtsorde; door de onverenigbaarheid van de beginselen van volkssoevereiniteit
en staatssoevereiniteit zijn geen etnisch en nationaal bevredigende nieuwe
staatsgrenzen te trekken; de Geallieerden en de aspirant naties maken
het zelfbeschikkingsrecht tot retorische formaliteit; de grensafbakening wordt
inzet van Franse blokvormingspolitiek, diplomatieke koehandel om territoria,
en het militaire bezettings‘recht’; de vredesverdragen verbinden de nieuwe
soevereiniteiten met democratische grondwetten en paragrafen waarin
minderhedenrechten worden gegarandeerd; bijzondere autonomiestatuten als
uiterst lapmiddel; Franse machtspolitiek, Britse evenwichtspolitiek en
Amerikaanse teleurstelling.
Tabel 5. De nationale en etnische minderheden in de nieuwe staten van
Midden-Europa bij de aanvang van het Interbellum 248
4. Staatssoevereiniteit en Volkssoevereiniteit, en de Volkenbond als
hun overbrugging. 246
Volkenbond als bewaker van de vredesverdragen en minderhedengaranties
baseert zich op primaat van de staatssoevereiniteit en is daarmee niet in staat
het conflict tussen de territorialiteit van het staatssoevereine concept en de
interterritorialiteit van het volkssoevereiniteitsbegrip op te lossen; de nieuwe
nationale staten versterken hun soevereiniteit in een toenemende
onderdrukking van hun nationale minderheden; al voor 1930 is de
Volkenbond haar gezag kwijt.
5. De minderhedenpolitiek 249
maatschappelijke en economische onttroning van de elite van het oude
staatsgezag; ontslag ambtenarij, confiscatie (groot)grondbezit; nationale
kolonisatie in minderheidsgebieden; marginalisering van de politieke,
culturele, taal- en onderwijsrechten en van de media van de nieuwe
minderheden; politieke marginalisering van minderhedenpartij; nationale
zuivering ambtenarij; verstrekking van licenties en commerciële
overheidsopdrachten op nationaal selectieve basis;
proletarisering van de minderheidbevolking.
6. De Joodse minderheden 278
Deze paragraaf is ten opzichte van de boektekst ingevoegd. In het boek komt de ‘Jodenpolitiek’ uitgebreid aan de orde in Hoofdstuk VI, paragraaf 7. Dat Hoofdstuk is echter niet op deze website opgenomen. Een samenvatting van genoemde paragraaf dient hier als een noodzakelijke aanvulling en nuancering.
7. De mislukking van de supra-nationale ordening in Midden-Europa 288
de juristisch rigide opstelling van de Volkenbond en het falen
van verbeteringsvoorstellen brengen de minderheden ertoe buitenlandse
steun te gaan zoeken; zij worden als vijfde-colonnes speelbal van
bilaterale machtspolitiek van Duitsland en Hongarije.
8. Bibliografie 295
V. AANPASSING VAN STAATSGRENZEN EN ETNISCH/
NATIONALE REALITEITEN IN HET BEREIK VAN DE
AS-MOGENHEDEN, 1938-1944 305
1. De ondergang van het concept van de natiestaat in Midden-Europa in het
economisch nationalisme en een nationaal nepotisme van semi-
parlementaire autocratieën 305
uitholling van het parlementaire stelsel; ontmanteling van de minderheden-
paragrafen; vervanging parlementen door nationale en fascistoïde regeringen
van nationale eenheid; opbouw en afscherming van nationale economieën
ten koste van economische bloei; staatsinstellingen degenereren tot bezit van
de ‘staatsnatie’; positie en rol van de Joodse minderheden wordt
gedefinieerd tot nationale bedreiging.
2. Volksnationalisme en misbruik van het gemeenschapsrecht 316
het primaat van de staatssoevereiniteit krijgt concurrent in een uitwerking van
het volkssoevereiniteitsconcept: het ‘volksrecht’ als nieuwe vorm van
internationaal recht waarin de relatie rechtsobject-subject wordt
omgedraaid in de zin dat de staten tot object worden gedefinieerd; dat opent
de mogelijkheid voor nationale staten om over hun grenzen uit naam van ‘het
volk’ te kunnen interveniëren; herzieningsplannen ten opzichte van de
vredesverdragen.
3. De ontmanteling van Tsjechoslovakije, 1938-1939 320
eerste krachtpoef: in de Sudetencrisis valt Tsjechoslovakije uiteen;
Duitse annexatie Sudetenland, Hongaarse annexatie Zuid-Slovakije;
Poolse annexatie Teschener Land; Slovakije vazalstaat; Tsjechië protectoraat.
4. Voorspel tot de Tweede Wereldoorlog: Memelland en Danzig, 1939 329
crises om Memelland en Dantzig en om de Duitse minderheid in Polen leiden
tot Duitse inval in dat land onder rugdekking van een Duits-Sovjetrussisch
verdelingsplan.
5. Finis Poloniae in in het kader van het Hitler-Stalinpact, 1939-1941 331
afbakening invloedssferen; her/vereniging van Oost-Poolse provincies met
de Sovjetrepublieken Wit-Rusland en Oekraïene; annexatie van het Wilno-
gebied door Litauwen; her/vereniging West-Poolse provincies ‘als voormalig
Duitse oostprovincies’ in Groot-Duitse Rijk; installering militair bestuur in
Generaal-Gouvernement Warschau.
6. Naziduits-Sovjetrussische bevolkingsuitwisselingen, 1939-1941 335
de grootscheepse grenswijzigingen gaan gepaard met zuiveringen, evacuaties
en bevolkingsuitwisselingen van Duitstalige en Oekraïense minderheden uit de
Duitse respectievelijk Sovjet-annexaties; vlucht van Polen en Joden vanuit
het Duits bezette naar het Sovjet bezette deel van Polen.
7. Zuiveringen in de Oost-Poolse Sovjet-annexaties, 1939-1941 339
vlucht en deportatie in het kader van politiek-etnische zuiveringen, die
vooral Polen en Joden betreffen.
8. De ‘winteroorlog’ tussen Finland en de Sovjet-Unie, 1939-1940 341
de Sovjet-Unie stelt Finland territoriale eisen ‘ter bescherming tegen
Duitse agressie’; Finland weigert en wordt onder de voet gelopen;
afstand en annexatie van Karelië; bevolking in zijn geheel uitgewezen;
politiek-etnische zuiveringen van Sovjetfinnen in aangrenzende gebieden
door deportatie.
9. Sovjetisering en Duitse bezetting van het Balticum, 1939-1944 343
staatsgrepen maken van de Baltische staten Sovjetrepublieken;
massale zuivering burgerlijk-nationale bevolkingsgroepen leidt tot vlucht
en deportatie; evacuatie van Duitstalige minderheid naar Groot-Duitse Rijk;
Duitse inval in 1941 keert rollen om en krijgt nationalistische steun;
zuivering van communisten, en internering en genocide op Joodse minderheid;
Sovjetbezetting/bevrijding in 1944 zuivert opnieuw de nationalistisch
gecompromitteerde bevolkingsdelen.
10. De Sovjet-annexatie, en de Roemeense herovering en herannexatie van
de Oost-Roemeense provincies Bessarabië en de noordelijke Boekovina,
1940-1941 345 na de gebiedsafstand aan Hongarije en de Sovjet-Unie mag Roemenië, nu
als Duits bondgenoot, de aan de Sovjet-Unie verloren oostelijke provincies
provincies in 1941 weer inlijven, en bovendien de aangrenzende Oekraïense
provincie Transnistrië annexeren; zuiveringen van Oekraïeners, en
internering van Joodse minderheid die uitloopt op genocide.
11. De ‘oplossing’ van de kwestie Zuid-Tirol, 1939-1946 347 Zuidtirolers willen zich niet laten italianiseren; Hitler en Mussolini besluiten
in Berliner Protokoll (1939) hierop geen breuk in hun ‘As’ te laten ontstaan
en werken oplossing uit: gedwongen keuze voor het Italiaanse
staatsburgerschap onder afstand van alle rechten op eigen culturele identiteit,
óf evacuatie naar Groot-Duitse Rijk; begin van de uitwijzingen loopt vast in
verslechterende oorlogssituatie en zal na 1945 gedeeltelijk ongedaan worden.
12. De verdeling van Joegoslavië en de oprichting van Kroatië, 1941-1944 348
Duitse-Italiaanse invasie in Joegoslavië in 1941; verdeling en annexatie
van Slovenië bij Groot-Duitse Rijk respectievelijk Italië; annexatie Dalmatië
door Italië; oprichting vazalstaat Kroatië; Servië als militair gouvernement;
Albanië als Italiaanse vazalstaat uitgebreid met Kosovo; Macedonië
geannexeerd door Duitse bondgenoot Boelgarije; Vojvodina geannexeerd
door bondgenoot Hongarije; aansluitende zuiveringen en deportatie Joden;
deel van Duitstalige minderheden naar Groot-Duitse Rijk geëvacueerd.
13. Die Festigung deutschen Volkstums in het Balticum, Polen,
Wit-Rusland, de Oekraïene, volgens het Generalplan Ost 354
Nazi-plannen tot herinrichting van Midden en Oost-Europa; germanisering
van de geannexeerde West-Poolse provincies, onder andere met geëvacueerde
Duitstaligen uit het Balticum, Bessarabië, de Boekovina, de Oekraïene,
Slovenië en de door de Sovjet-Unie geannexeerde Oost-Poolse provincies;
inrichting van deze Reichsgauen als nazi-modelsamenleving;
Generaal-Gouvernement concentratiegebied van ‘ongewenste’ en op termijn
naar Siberië te deporteren Polen en Slavische volken, als begin van een
selectieve ontruiming van het Balticum, Wit-Rusland en de Oekraïene; een
aansluitend geplande uitbouw van stedelijk-industriële concentratiegebieden
met Duitse kolonisten en te germaniseren niet-Duitse volksdelen komt niet
tot uitwerking door de stagnering van het oostfront.
14. De vorming van publiekrechtelijke ‘vijfde colonnes’ van de
Volksdeutsche Mittelstelle in de bondgenootstaten 365
Duitstalige minderheden in bondgenootstaten Slovakije, Hongarije,
Roemenië en Kroatië als staatsrechtelijk autonome corporaties georganiseerd,
en onder rechtstreeks gezag van Berlijn gebracht; ‘volksrecht’ wordt tot
Volksgruppenrecht ontwikkeld dat Duitstaligen in ‘stamboek’ (Volksliste)
dwingt; hun nu dubbele nationaliteit leidt via gedwongen dienstneming in
Duitse militaire formaties tot Duits staatsburgerschap.
15. De uitbreidingen van Hongarije en Roemenië, 1941-1944 373
Hongarije en Roemenië wisselen minderheden uit; Hongarije annexeert
Vojvodina en zuivert Serven weg; Roemenië zuivert in Bessarabië, de
Boekovina en Transnistrië Oekraïeners weg, en deporteert Joden naar
Transnistrië.
16. Etnische zuiveringen in de Sovjet-Unie, 1941-1944 375
Duitstalige Sovjetminderheid in de door Duitsland bezette Sovjetgebieden
wordt naar de geannexeerde West-Poolse provincies geëvacueerd in het
kader van het Generalplan Ost; Sovjetautoriteiten deporteren de
Sovjetduitsers en andere ‘onbetrouwbare’ volkeren uit de gebieden die
(nog) onder hun gezag staan; Duitsland formeert uit Sovjet-krijgsgevangen
die tot minderheidsvolkeren behoren ‘nationale bevrijdingsbataljons’; na
terugtrekking oostfront ondergaan ook deze volken collectief strafdeportatie
naar Siberië.
Tabel 6. Overzicht van oppervlak, bevolkingsaantal en
etnische bevolkingssamenstelling in de annexaties 1938-1941 382
Tabel 7. Evacuatie, uitwijzing en deportatie van etnische groepen uit
hun woongebied als gevolg van het Verdrag van München, de
Wiener Schiedssprüche, het Hitler-Stalinpact en de
verdere oorlogsannexaties 1938-1944 386
17. Bibliografie 390
VI. DE JOODSE EMANCIPATIE ALS OFFER AAN DE NATIONALE
BEWUSTWORDING 401
1. De Joden als ‘vreemde natie’ 401
zelfbehoud als volk onverenigbaar met staatsburgerschap.
2. Staatsburgerlijke emancipatie, 1780-1870 403
emancipatie op basis van secularisatie; volledige rechtsgelijkheid onder Frans
bewind wordt in restauratieperiode weer ingetrokken; bekering blijft tot midden xixe
eeuw enige mogelijkheid.
3. Nationale integratie, 1870-1914 407
formele rechtsgelijkheid uiterlijk 1870 ingevoerd maar blijft door antisemitisme
voorwaardelijk; nieuwe wegen openen zich in de nationale identiteit, in een
kosmopolitisch-socialisme en in het zionisme; in Rusland blijft rechtsongelijke
status die in pogroms ontaardt; in Duitsland, Oostenrijk en Hongarije
ontwikkelt staatsburgerlijke integratie zich snel en opvallend succesvol;
antisemitische reactie politiseert zich.
4. Nationale integratie in Midden en Oost-Europese staten, 1919-1930 421
Joden worden geïdentificeerd met ancien régime, hun verworteling
in pre-nationale structuren en de verwerving van opvallende posities in handel,
bankwezen, industrie en in academische beroepen en de media bezorgt hen
odium van nationale onbetrouwbaarheid; nationale integratie wordt geblokkeerd
met de geleidelijke invoering van discriminatoire maatregelen.
5. Voorbereiding tot de shoa, 1930-1941 436
discriminatie wordt wettelijk gelegitimeerd, in elke staat in eigen tempo maar
volgens zelfde patronen; proletarisering Joodse massa’s; toenemende emigratie, en
aantrekkingskracht internationalisme, zionisme en chaloet; mislukte
Conferentie van Evian.
6. De statistische balans van emigratie en vlucht, 1930-1941 446
emigratieprojecten blijven op papier; binnenslands antisemitisme en
nazidreiging uit Duitsland radicaliseren de emigratie tot vlucht, per staat becijferd.
7. Deportatie en genocide volgens ‘ras’-criteria, 1941-1945 451
deportatie naar en internering in getto’s in afwachting van verdere oostwaartse
deportering; stagnatie Oostfront maakt dat onmogelijk en noopt tot radicalere
maatregelen: de Endlösung; uitvoering begint willekeurig maar doelbewust tijdens
Duitse inval in de Sovjet-Unie en volgt sinds begin 1942 strak programma van
‘industriële vernietiging’; cijfermatige balans van internering en deportatie per
staat c.q. annexatie- en bezettingsterritorium.
8. De naoorlogse voltooïng van de Joodse ‘zuivering’, 1945-1980 460
overlevenden gewantrouwd en terugkomst in huis en bedrijf geweigerd;
nieuwe pogroms; na communistische machtsovername werkt politieke
zuivering vooral ten nadele van de bourgeois- en de van trotskisme verdachte Joden;
emigratie naar Amerika en Palestina.
Tabel 8. De volkerenmoord op de Joodse minderheden in Midden en
Oost-Europa 465
becijfering, per staat, van de omvang van de Joodse minderheden in 1938, de
omgekomenen in de periode 1939-1945, de overlevenden in 1946 en de nog
aanwezigen in 1980.
9. Bibliografie 468
VII. AANPASSING VAN DE ETNISCH/NATIONALE VERHOUDINGEN
AAN DE STAATSGRENZEN IN HET BEREIK VAN HET
WARSCHAUPACT, 1945-1950 476
1. Herstel en herverkaveling van het staatkundig landschap van
Midden-Europa in een volkenrechtelijk vacuüm 476
gezamenlijk doel om Duitsland voorgoed te ontmantelen als machtsstaat;
mislukking van de minderhedenrechten en de Volkenbond nopen
tot herdefiniëring Zelfbeschikkingsrecht van de Volkeren tot Rechten van de
Mens; grondslag wordt individueel in plaats van collectiviteit; staatssoevereiniteit
mag niet meer door volkssoevereiniteit worden beconcurreerd, en wordt de
internationale orde van de Verenigde Naties gesteld.
2. De afwikkeling van de erfenis van het Interbellum 493
nieuwe internationale en supranationale orde kan pas worden ingevoerd
nadat in Midden-Europa orde op zaken is gekomen; daarvoor moeten eerst
nog massale collectieve worden doorgevoerd die volstrekt tegengesteld zijn
aan het weldra geldende individuele principe van de Rechten van de Mens.
3. Nieuwe grenzen en nieuwe bevolkingen 497
diplomatieke strategieën van de Poolse exilregering in Londen, en van de Sovjet-Unie
op de Geallieerde oorlogsconferenties; passiviteit van de westelijke Geallieerden;
de oorlogsconferenties van Teheran en Jalta komen tot radicale besluiten:
grootschalige gebiedsafstand van Duitsland en Polen gepaard aan verwijdering van
de Duitse bevolking; precieze invulling wordt vooruitgeschoven, en daarmee komen
verschillen van inzicht in omvang van de betrokken territoria en de bevolkingen niet
op tafel; Stalin speelt Geallieerden en Polen uit, en voert na de bevrijding van Polen
en de verovering van oostelijk Duitsland zijn plannen door; de exilregering verliest
positie als soevereine regering van Polen tegenover het communistische
Lubliner Comité; verschillen van inzicht worden naar een - nooit meer gehouden -
vredesconferentie verschoven.
4. De Sovjetbezetting van de oostelijke provincies van Duitsland, de vlucht
van de bevolking en de Conferentie van Potsdam; vlucht en verdrijving
van december 1944 tot augustus 1945 510
massale vlucht van de Duitse bevolking op de nadering van het Sovjetleger;
grote aantallen slachtoffers tijdens terreur; Conferentie van Potsdam erkent Sovjet
militair gezag over deels te annexeren oostprovincies maar nog niet de overdracht
van de soevereiniteit aan Polen, zolang nieuwe grens niet is vastgesteld;
de facto draagt Sovjet-Unie alle gebied ten oosten Oder-Neisse aan Pools burgerlijk
gezag over, dat overgaat tot een min of meer geregelde deportatie in 1946 en 1947;
internering achtergebleven bevolking; uitvoering deportatie 1945-1948;
etnisch-Poolse Duitse staatsburgers kunnen na verificatie Pools staatsburgerschap
aanvragen; westelijke Geallieerden laten bevolkingstransporten in hun
bezettingszones toe; periodisering en aantallen gevluchten, verdrevenen en
omgekomenen.
5. Statistische becijfering voor de gezuiverde Oost-Duitse provincies
Oostpruisen, Achter-Pommeren, Neder en Opper-Silezië, inbegrepen Dantzig en
Memelland 518
6. De etnische en nationale zuiveringen in Polen: de Duitse oorlogsannexaties en
het Generaal-gouvernement 525
de Umsiedler, de autochtone Duitstalige minderheid, en de etnisch-Poolse maar
nationaal Duitsgezinde minderheid op het Poolse grondgebied van 1939 worden
collectief gearresteerd en verliezen hun staatsburgerschap; na internering worden
de eerste categorie gedeporteerd naar Sovjet-strafkampen, waar de meesten
omkomen; de Duitse minderheid wordt na internering uitgewezen; de meeste
etnische Polen krijgen na verificatieprocedures het staatsburgerschap terug,
7. De naoorlogse zuiveringen in het Balticum, Oost-Polen en de
aangrenzende Sovjetgebieden 526
Sovjet-Unie en Lubliner Comité sluiten in 1944 bevolkingsuitwisselingsverdrag
voor de af te stane Oost-Poolse provincies en met oog op herbevolking van de
geannexeerde Duitse oostprovincies; uitvoering in 1946 en 1947.
8. De balans van de grensverschuivingen en etnische zuiveringen in
de Poolse en de Sovjetannexaties 528 overzicht geografische omvang en bevolkingsaantallen van de Sovjet- en de Poolse
annexaties.
9. De etnische en nationale zuivering van de Duitsers uit Tsjechoslovakije 530
Geallieerden stemmen in met uitwijzing van de Sudetenduitse ‘collaborateurs’
op verzoek van de Tsjechoslovaakse exilregering in Londen; exilcomité van
Sudetenduitse sociaal-democraten probeert vergeefs tot een definitie van
collaboratie te komen, en samen te werken met exilregering; in verschillende
etappes verhoogt deTsjechische exilregering het kwantum te verdrijven
Sudetenduitsers; na aanvankelijk chaotische verdrijvingen en interneringen,
die grote aantallen slachtoffers kostten, wordt 90% van de Sudetenduitsers
in 1946 en 1947 afgevoerd.
10. De zuiveringen van de Duitse minderheden uit Hongarije,
Roemenie en Joegoslavië 535
na herstel nationaal gezag worden alle Duitstaligen in Joegoslavië in strafkampen
geïnterneerd; daarbij vallen extreem hoge aantallen slachtoffers; de overlevenden
zijn in 1946-1948 gedeporteerd; Hongarije probeert in Potsdam van zijn
Duitstalige minderheid af te komen, maar mag niet meer dan de helft uitwijzen;
Roemenië wil zijn Duitstalige staatsburgers behouden.
Tabel 9. Duitse exodus uit Oost en Midden-Europa 1939-1949 538
aantallen ‘Duitsers’ als minderheid of Duits staatsburger in de ontruimde gebieden
in 1944; evacuatie, vlucht, internering en deportaties 1944-’50, overgeblevenen
in 1950; emigratie 1950-1996.
11. Uitwisselingen en 'repatriëringen' tussen de Midden-Europese staten 543
Tsjechoslovakije en Hongarije voeren in 1946-1948 omvangrijke
bevolkingsuitwisselingen door om hun respectievelijke minderheden te
verkleinen; op kleinere schaal vinden met name tussen Joegoslavië en Hongarije,
tussen Roemenië en Hongarije, en overigens tussen alle andere staten zulke
uitwisselingen plaats.
12. De kwestie Triëst 547 Joegoslavische partizanen veroveren Istrië in 1944; gezag langs kust
en in Triëst door Geallieerden overgenomen; geen overeenkomst mogelijk
over verdeling; vrijstaat-compromis uitgewerkt in Geallieerde en
Joegoslavische zones; Italianen kiezen dan in 1954 toch voor verdeling
waarbij Triëst Italiaans kan blijven; Italiaanse bevolking in Joegoslavisch deel
is dan al grotendeels gevlucht.
13. De eindbalans: 1938-1953 552
Tabel 10. Definitieve evacuatie, uitwijzing en deportatie van
Midden-Europese nationaliteiten en etnsiche groepen, uit hun
woongebieden, tussen 1938 en 1950, met inbegrip van daarbij
gevallen slachtoffers 554
Tabel 11. De nationale minderheden in de Midden-Europese staten:
1920-1960 558 vergelijking van de omvang van de nationale minderheden tussen
1920 en 1960.
14. Samenvatting: 1913-1960 560
compilatie van alle statistische gegevens in de onderzochte periode, zoals
eerder vermeld in de voorgaande tabellen.
Tabel 12. Balans van de etnische en nationale homogeniering in de Midden-Europese
staten: 1912-1950. 563
15. De paradox van de natiestaat 564
eindbeschouwing over de rol van de nationale, maar ook door minderheden bewoonde
staat in het zuiveringsproces; voorwaarden voor het slagen van de natiestaat in
historisch perspectief; uniciteit van het succes ervan in West-Europa; zin van verder
onderzoek naar de relatie tussen etnische homogeniteit, en de opbouw van een
democratische staat.
16. Bibliografie 580
KAARTBIJLAGEN 590
bij Hoofdstuk II
Kaart 1. Staatsgeografische veranderingen en etnische zuiveringen op
de zuidelijke Balkan: 1912-1941 592
bij hoofdstuk III
Kaart 2. De staatkundige indeling van Midden-Europa aan de vooravond
van de oprichting van de nieuwe natiestaten: -1919 594
Kaart 3. Tijdens het vredesproces 1918-1921 door de nieuwe natiestaten
opgeëiste gebieden 596
Kaart 4. De staatkundige verdeling van Midden-Europa na de
vredesaccoorden van Versailles, St Germain, Neuilly en Trianon
1919, met de volksstemmingsgebieden: 1920-1921 598
bij Hoofdstuk IV
Kaart 5. De geografische verbreiding van de etnische en
nationale minderheden binnen de nieuwe staatsgrenzen
van het Interbellum: 1919-1938 600
bij Hoofdstuk V
Kaart 6. Verdragsmatige grenswijzigingen aan de vooravond van de Tweede
Wereldoorlog: 1938-1941 602
Kaart 7. De Oorlogsannexaties: 1941-1944 604
bij Hoofdstuk VII
Kaart 8. Herstel van de Midden-Europese natiestaten in 1945 606
Kaart 9. Minderheidsgebieden in de Midden-Europese
natiestaten na de Tweede Wereldoorlog 608
Kaart 10. Etnisch gezuiverde bevolkingen 1913-1950 610
Kaart 11. Aandeel van de gezuiverden in de totale bevolking van de
opvangregio’s: 1950 612